LOLITA

Монголчууд  үндэсний эрх чөлөөнийхөө төлөө тэмцэн босож манж  хятадаас тусгаар улс болж  Жибузандамба хутагтыг шашин  төрийг хослон барих хаан ширээнд  залсанаар монгол улсын  монгол улсын шинэ төрийн байгууламж бий болсон билээ.  Төрийн байгууламж гэдэг нь суурь ойлголт бөгөөд  түүнээс бүх нэгж тэдгээрийн удирдлагын  үзэл баримтлалыг урвуулан авч үздэг

.                 Төрийн байгууламж гэдэг ойлголтоор тухайн улсын бүтцийг илэрхийлдэг.  Төв засаг нь улсынхаа нутаг дэвсэгэр засаг захиргаагаа хэрхэн хувиарлаж байгаа болон хүн амаа харьяалуулан,орон нутгаа жолоодох тэндхийн эрх барих газруудтай эрхзүйн ямар байдалд харилцахыг тогтоон явуулахыг төрийн байгууламж гэнэ.                                                                                                   Өргөн утгаараа: Төрийн байгууллагатай холбоо бүхий төрийн эрхзүйн ниигтийн харилцааны тогтолцоо юм.

Явцуу утгаараа: Төрийн засаглалын төв орон нутгийн  байгууллагын тодорхойлох үндсэн хуулийн эрхзүйн нэг институт.                                                          Үндсэн хуулийн эрхзүйн гарын авлага дээр иинхүү өгүүлжээ. Харин  Ч.Энхбаатарын Үндсэн хуулийн эрхзүйд төрийн байгууламжыг:

Хүн амаа газар нутгийн хувиараар захирч байх зорилгоор төрөөс тогтоосон тодорхой зохион байгуулалтыг төрийн байгууламж гэнэ хэмээн үзжээ.

Төрийн байгууламжийн хэлбэр

Аливаа улс төрийн байгууламжын чухам ямар хэлбэрийг сонгохдоо тухайн улсын :

v  Үндсэн нутаг дэвсгэрийн бүтэц

v  Хүн амын бүрэлдэхүүн

v  Хэл, соёл,заншил,шашны онцлог  зэргийг харгалзана.

Төрийн байгууламжийн хэлбэр

    Нэгдмэл  улс                                                         холбооны улс

Засаг захиргаа                                                            Гишүүн улс

Нутаг дэвсгэр нэгжүүд

Түүнчлэн  тухайн улсын түүхэн уламжлал  үндэсний томоохон бүлгүүдийн хоорондын зохицол,тэмцэл,улс төрийн газарзүй орчныг нөгөө зэрэг оршин тогтнолыг олон хүчин зүйлээс энэ нь хамаардаг. 

Нутаг дэвсгэр засаг захиргааны нэгжид хуваагдах зарчим:

Энэ нь үндсэн хуулийн үзэл баримтлалд доорхи байдлаар тусгагдсан байдаг юм байна.

Үүнд:

v  Унитаризм

v  Нутаг дэвсгэрийн зарчим

v  Хэт төвлөрөлийг багасгах чиглэлээр төвлөрөл ба эс төвлөрөл хоёрын харьцааг тогтоох

v  Өөрөө удирдах ёс болон төрийн удирдлагыг хослуулах

v  Төр, ард түмний  бүрэн эрхт байдлыг хангах

Төрийн байгууламжийн хэлбэрийн ангилал

Нэгдсэн улс: Дэлхийн 200 гаруй улсын дотор зууны 150 гаруй нь нэгдмэл улс                           байдаг нь төрийн байгууламжийн энэ хэл дэлхийд зонхилж байгааг харуулж байна.

Автономи улс: Нэгдмэл улсын хил доторхи өөрийн дотоод удирдлага онцгой статус зэргээрээ бусад засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжээс ялгаатай хэсгүүд юм. Автономыг хоёр хэлбэрт буюу захиргааны, улс төрийн автономи гэж ангилдаг. Улс төрийн автономи нь эрх мэдэлдээ хамаарах асуудлаар хууль батлан гаргах эрхтэй. Өөрөөр хэлбэл автономын хүн ам нь орон нутгийн парламентийг сонгож, тэр нь нутгийн засгийн газрыг байгуулдаг. Автономийн хууль тогтоох байгууллагаас гаргасан хуулиуд нь улсын хууль тогтоомжид харшлахгүй байх ёстой. Захиргааны автономи нь хууль тогтоох эрхгүй боловч боловсрол, соёлын асуудлаар өргөн эрх эдлэнэ. Мөн эрх хэмжээндээ хамаарах асуудлаар захиргааны автономи нь хэм хэмжээний тогтоосон эрхзүйн акт гаргана. Төвлөрсөн  бус нэгдмэл улс гэж засаг захиргааны нутаг дэвсгэрийн дээд түвшин бүх нэгжүүд нь автономи байдаг улсыг хэлнэ.                                Нэгдмэл улс тухайлбал: Итали,Испани,Шри ланка, ӨАБНУ,Папуа,шинэ Гвиней улс нь  төвлөрсөн бус нэгдмэл улсууд юм.

Холбооны улс: Холбооны улс нь төрийн бат бэх зохион байгуулалт мөн. Учир нь түүний бүрэлдэхүүнд байгаа муж улсууд нь тусгаар тогтносон бүрэн эрхт улс биш бөгөөд ихэвчлэн холбооны бүрэлдэхүүнээс өөрийн хүсэлтээр гарах эрхийг эдэлдэггүй.Холбоонд нэгдэж буй муж улсын сүбьектын тоогоор Орос улс тэргүүлж танзани улс сүүл мушгидаг юм байна. Германы 16  мужаас , Англи нэгдсэн улсын 50 муж улсаас гэх мэт улсаас тус тус бүрдэнэ. Холбооны улсыг үндэсний зарчмаар байгуулах нь ховор. Зөвхөн Орос, Белги, Этион,Югослав,Чехослов бусад улс нь нэг үндэстэнээс  ХБНГУ, эсхүл өөр үндэстэнээс бүрддэг боловч түүнийгээ нутаг дэвсгэрийн хувиарт тусгагдаагүй. Эрх мэдэл тэнцвэртээ хувиарлах асуудал үндсэн хуульд дараах  гуравийн аргаар хэрэглэдэг.

1.    Гагцхүү холбооны эрхлэх асуудалд хүрэн тогтооход оршино.

2.    Холбоо болон муж улсуудын эрхлэх асуудлын гүрэн тус тусад  нь нарийвчлан тодорхойлоход оршино.

3.    Холбооны эрх хэмжээ, зөвхөн мужууд хэрэгжүүлэх эрх хэмжээ  гэсэн  гурван  хэсэгт  эрх хэмжээг нарийвчлан хувиарлах арга байдаг.

Орчин үед дэлхийд 20 гаруй  холбооны улс байдаг.                                         Үүнээс Европд: Австрали,Белги,Герман,Швейцар,Орос,Серби,Черногори         Азид: 4 Энэтхэг, Малайз ,Пакистан, Арабын нэгдсэн емират                              Африкт:  5 конорын арлууд,Нигери, Судан, Танзани,                                     Америкт: 7 Аргентина, Бразил, Венесуэл, Канад Мексик,  гэх мэт тус тусдаа оршдог.

Монгол улсын төрийн байгууламжийн үүсэл хөгжил

Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хувиарлалтын хувьд төрт ёсны баялаг уламжлалтай. Хүннүгээс эхлэн нутгаа засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хувиараар баруун, зүүн, гар, төв, хэсэг гэж гурав хуваан захирч ирсэн нь  Сүмбэ, Нирун зэрэг улсад уламжлагдан улмаар 1206 онд Чингис хаан Их монгол улсыг байгуулахдаа мөн л дээрхи гурван хэсэгт хуваан захирч байсан. Мөн тэдгээрийг Чингис хаан бие даан захирч салан тусгаарлах хөрс дэвсгэр болохгүйн тулд улсын цэргээ 10 тын зохион байгуулалттай болгон улс болгон тусгаар тогтнол аюулгүйн байдлын эрх эшгыг сахиж байжээ.